Week 3: Planners vs Doeners: Een diepere kijk in Behavioral Life-Cycle Hypothesis

Een herkenbare worsteling

John is 36, getrouwd met Angela. Hij werkt in de financiële sector, verdient een degelijk salaris en heeft al heel wat persoonlijke finance-blogs gelezen en podcasts geluisterd. Elk nieuw jaar neemt hij zich voor om beter te sparen. Hij opent de

bank-app, stelt een maandelijkse overboeking naar een spaarrekening in en belooft zichzelf dat hij het onaangetast zal laten.

In maart begint het systeem te wankelen. Een lastminutereisje met de familie, een paar nieuwe gadgets en “nog maar één keer afhalen, want het was een behoorlijk zware werkweek” tasten de buffer aan die hij zorgvuldig had opgebouwd. In juni voelt John zich schuldig — maar niet genoeg om zijn gedrag te veranderen.

Herken jij jezelf in John? Dan ben je niet alleen. In de westerse wereld spaart een grote groep mensen structureel te weinig, geven ze te veel uit en wijken ze af van hun eigen langetermijnplannen.

“Het grootste gat in het leven is dat tussen weten en doen.” — John Maxwell

Dat gat — tussen wat we van plan zijn en wat we daadwerkelijk doen — is precies wat de Behavioral Life-Cycle Hypothesis (BLCH) probeert te verklaren. Dit geldt niet alleen voor onze financiën, maar ook voor onze gezondheid of studie.

Er is zoveel geschreven over deze hypothese of theorie dat het onmogelijk in één blogpost past. Zelfs een deep-dive werd te veel. Daarom vind je hier een verkorte versie met de belangrijkste onderdelen. De echte deep-dive vind je op deze pagina:

The Behavioral Life-Cycle Hypothesis: Why We Struggle to Save, and What To Do About It

Van elegante theorie naar het dagelijks leven

De klassieke curve (LCH)

In de jaren 50 stelden Modigliani en Brumberg een prachtig simpele hypothese voor:

• Jong: Als we jong zijn lenen op toekomstige inkomsten.

• Middenleeftijd: Als we tussen de 40 en de 60 zijn sparen we agressief, tijdens de piek van je inkomen.

• Pensioen: Als we met pensioen zijn neemt ons spaargeld geleidelijk af.

Dat werkt in theorie — als mensen hun levenslange inkomen redelijk kunnen voorspellen, vrij toegang hebben tot lenen en sparen, en zich gedragen als rationele wezens. Maar het zal je wellicht niet verbazen, de meeste mensen gedragen zich helemaal niet zo rationeel.

Waar loopt dit looppad mis?

Voor de meeste huishoudens geldt het volgende:

• Structureel minder sparen ten opzichte van het gestelde doel

• Meevallers zoals bonussen of belastingteruggaves meteen uitgeven (mental accounting).

• Op jonge leeftijd kan je vaak helemaal niet veel lenen (op toekomstige uitgaven) -> Bijvoorbeeld het aankopen van een woning is de laatste jaren veel lastiger geworden (als starter).

• Uitstellen, zelfs als sparen mogelijk is. ("Ik ben nog jong, ik wil nu eerst nog even genieten" of "Ik kan pas echt beginnen met investeren als ik meer geld verdien")

• Onvoorspelbaarheid: het leven volgt geen model. Soms verlies je je baan, word je ziek of neem je een sabbatical.

Beleid gebaseerd op het klassieke model (zoals vrijwillige pensioenen) presteert vaak ondermaats totdat er “gedragsmatige hulpmiddelen” worden toegevoegd zoals defaults (bijv. standaard toegevoegd aan het pensioenfonds), automatisering of commitment devices.

De gedragsmatige upgrade (BLCH)

Economen Hersh Shefrin en Richard Thaler herformuleerden de levenscyclus-hypothese rond psychologie. BLCH behoudt het levenslange perspectief maar zet menselijke eigenaardigheden achter het stuur. Het model rust op drie pijlers:

1. Mental accounting — Geld is in ons hoofd niet inwisselbaar

We maken mentale potjes:

• Huidig inkomen: salaris en contant geld (makkelijk uit te geven).

• Huidige bezittingen: spaargeld en beleggingen (met aarzeling besteedbaar).

• Toekomstig inkomen: pensioen en verwachte inkomsten (psychologisch ver weg).

Diezelfde €1.000 voelt anders per potje: een belastingteruggave met label “extra” verdwijnt sneller dan €1.000 op een pensioenrekening.

2. Zelfcontroleproblemen — Planner vs. Doener

In ons allemaal:

• De Planner waardeert zekerheid op lange termijn.

• De Doener wil vanavond sushi.

Creditcards en “Buy Now, Pay Later” (BNPL, bv. Klarna) geven de Doener de overhand door consumptie los te koppelen van betaling en de pijn van betalen te verzachten.

3. Framing-effecten — Het verhaal verandert de keuze

Dezelfde rijkdom presenteren als maandelijks inkomen leidt tot stabiel uitgavenpatroon; presenteren als grote pot niet. Verliezen wegen zwaarder dan winsten, dus “sparen aantasten” voelt erger dan “een bonus uitgeven”, zelfs bij gelijke bedragen.

Voorbeeld: Stel je hebt besloten voor 1000 euro ergens in te investeren. Rationeel zou het niet uit moeten maken of je dat geld nu van je spaarrekening afhaalt, of dat je bijvoorbeeld wacht op je vakantiegeld dat een week of twee later gestort wordt. De meeste mensen zouden een weekje wachten, terwijl het geld - gewoon - geld is, het is inwisselbaar met elkaar, maar niet in ons hoofd.

Het idee dat je vandaag iets kan kopen voor een prijs, maar daarvoor moet je geld van spaarrekening afhalen voelt zwaarder, dan een week wachten op je vakantiegeld met het risico dat de prijs dan wellicht hoger is.

BLCH koppelt deze pijlers aan bredere gedragsinzichten: Prospect Theory (verliesaversie, referentiepunten) en mental accounting. De unieke bijdrage is dat het dit integreert over de hele levenscyclus en het conflict tussen Planner en Doener expliciet maakt.

Wat het bewijs zegt (in gewone taal)

• Meevallers zijn extra geld. Huishoudens geven teruggaves en bonussen sneller uit dan regulier salaris. Labels als “extra” verhogen de consumptie.

• Defaults veranderen uitkomsten. Automatische pensioeninschrijving verhoogt deelname van ~50–60% naar 80–90%+. “Save More Tomorrow”-programma’s die toekomstige salarisverhogingen reserveren, verhogen spaarpercentages fors.

• Rapportagefrequentie beïnvloedt risicogedrag. Vaak de portefeuille checken vergroot verliesaversie en timingfouten; langere termijnen kalmeren beleggers.

• Fintech kan stiekem helpen. Afrondingen, automatische overschrijvingen en salaris-splitsingen gebruiken mental accounting om geld snel naar het “toekomst”-potje te verplaatsen voordat de Doener erbij kan.

Deze bevindingen passen niet alleen bij BLCH — ze zijn precies wat BLCH voorspelt.

Geldvalkuilen en -tools door de BLCH-lens

Pensioen: waarom “instellen en vergeten” werkt

Probleem: De Planner wil een zeker pensioen; de Doener wil nu comfort. BLCH-oplossing: Maak de verstandige weg de weg van de minste weerstand (auto-enroll (dit is vaak standaard al in Nederland), auto-escalatie, standaardfondsen).

Jouw stap: Wil je je vrijheid versnellen? Creëer je eigen defaults — automatiseer overboekingen op betaaldag naar een pensioen- of investeringsrekening buiten je zicht. "Pay yourself first"

Creditcards & Buy Now-Pay Later: de speeltuin van de Doener

Wat ze doen: pijn uitstellen, kosten verhullen (“4 makkelijke betalingen van €50”), limieten laten voelen als “beschikbaar geld”. Resultaat: meer uitgaven nu; troebeler beeld van toekomstige verplichtingen.

Jouw stap: Als jij iemand bent die impulsief handelt en als je structureel te veel uitgeeft, zorg er dan voor dat oplossingen als Klarna niet binnen handbereik liggen. Hetzelfde geldt voor creditcards. In Nederland kennen wij niet of nauwelijks cashback of puntenregelingen, maar gebruik je dit wel, overweeg dan het volgende; “voorafbetalingsframing”: zet geld apart in een subrekening bij aankoop zodat de je "Doener" niet kan doen alsof de rekening van morgen is.

Kritiek — en waarom BLCH toch helpt

• “Te beschrijvend?” Ja, het is makkelijk om achteraf je gedrag te verklaren. Om achteraf te zeggen waarom je bepaalde doelstellingen niet behaald hebt. Maar BLCH kan ook voorspellend en praktisch bruikbaar zijn (bijv. door het toepassen van automatiseringen).

• Cultuur / waarden en normen doen ertoe. De Planner-Doener-dynamiek is universeel, maar verschilt in intensiteit per persoon en per land/cultuur.

• Overlap met andere modellen. BLCH leent uit Prospect Theory en present-bias-modellen, maar voegt waarde toe door integratie over de levenscyclus.

Denk aan BLCH als een kaart, niet het territorium. Onvolmaakt — maar uiterst bruikbaar.

BLCH toepassen: een praktisch stappenplan

1. Herontwerp je potjes

   • Drie zichtbare rekeningen: Uitgaven (Nu), Veiligheid (Binnenkort), Vrijheid (Later).

   • Hernoem met intentie: “Vrijheidsfonds” i.p.v. “Pensioenrekening”.

   • Zet Vrijheid (en liefst ook Veiligheid) bij een andere bank voor psychologische afstand. Het verlaagd de kans dat je "DOENER" misbruik kan maken van de gelegenheid bij een moment van "zwakte". Zet je geld bijvoorbeeld bij RAISIN voor hogere rente.

2. Automatiseer vóór de verleiding (Pay yourself first)

   • Splits salaris automatisch: bijvoorbeeld 70% Nu, 10% Binnenkort, 20% Later.

3. Installeer drempels

   • 24-uur regel voor aankopen >€100.

   • Verwijder one-click opties; verplicht kaartgegevens opnieuw in te voeren.

   • Wekelijkse “pitstop”: 10 minuten potjes checken.

   • Meerdere "fysieke" rekeningen (bijvoorbeeld voor vaste lasten, voor boodschappen, voor overige) -> Maakt het moeilijker om over je budgetten heen te gaan (zet je "DOENER" een soort van onder curatele bij je "PLANNER")

     • Let op dit kan ook erg beklemmend aanvoelen. Ons advies dit alleen te doen bij schulden en structureel overspending.

4. Draai het frame om

   • Zie sparen als tijd kopen, niet als inleveren.

   • Gebruik verliesframes: “Als ik nu €100 uitgeef, verlies ik €X toekomstige groei.” -> Check onze Moet ik het kopen? Tool

   • Denk voor pensioen in inkomen, niet in potten: “Ik bouw een levenslang salaris op.”

5. Pre-commit en lock-in

   • Gebruik termijndeposito’s, app-kluizen.

   • Schrijf een éénregelpact: “Elke loonsverhoging verhoogt mijn Vrijheid-bijdrage met 2%.” Deel deze doelen met je partner of familie of vrienden.

6. Tem krediet en BNPL

   • Gebruik liever geen creditcards of BNPL.

   • Zie kredietlimieten als gevarenzones, niet als geld.

   • Houd alle BNPL-termijnen bij op één plek. (Gebruik nu niet meerdere bedrijven als Klarna, hoe meer verschillende soort bedrijven, hoe minder transparant voor jezelf)

7. Voor koppels en gezinnen

   • Bespreek regelmatig plannen en doelen. Zorg dat je op 1 lijn zit. De meeste financiele ruzies gaan niet over het geld zelf, maar meestal of de keuzes.

   • Map ieders potjes; spreek gezamenlijke defaults af.

   • Automatiseer een gedeelde Veiligheid-buffer, maar houd persoonlijk “fun money” apart. Veel van onze familie en vrienden vinden het belangrijk om een eigen pot te hebben, voor guilt-free uitgeven. Wij zelf hebben dit niet, omdat dit juist gevoeld kan worden als "extra" geld, waardoor je het juist sneller uitgeeft zonder er goed over na te denken, wat uiteindelijk je doelen in de weg kan zitten. Echter deze manier vereist wel meer overleg over persoonlijke uitgaven en dat is misschien niet voor iedereen de beste manier.

8. Bouw een spijt logboek

   1. Houd een maand lang een spijtlogboek bij (wat zou je binnen 24 uur ongedaan maken?).

   2. Richt extra drempels of budgetten op die categorieën

Onze eigen aanpak.

Wij zelf houden een uitgebreide administratie bij waarbij voor elk label een budget is bepaald. Maandelijks lopen we globaal door onze kosten heen. Hierin komen wij altijd wel iets tegen waarvan we zeggen dat het zonde was of een miskoop. De maand erop proberen we ons gedag aan te passen. Echter wij zijn ook geen robots en zijn allebei impulsieve "DOENERS", daarom zit onze focus direct na het ontvangen van het salaris. Dit zijn onze belangrijkste uitgangspunten:

• Geen creditcards (we hebben er 1 voor vakantie, bij auto's huren is het soms verplicht)

• Klarna liever niet - (Alleen bij webshops die we niet kennen en soms zijn er enorme cashbacks, maar dan wel gelijk afbetalen)

• Bij ontvangst salaris - Direct aflossen, overmaken naar DEGIRO en naar de spaarrekening - Het restant is om van te leven.

• Bonus, vakantiegeld, eindejaarsuitkering, teruggave belasting of energie - Deze gaan direct naar de aflossing van een lening of investeringsrekening (of spaarrekening als we een specifiek spaardoel hebben). Niks wordt gebruikt voor extra uitgaven. (Zeg ik heel stoer, maar in praktijk blijkt dat in die maanden wel gemiddeld 10% meer uitgeven dan andere maanden).

De grote lessen (zodat je dit echt toepast)

• Financiën = psychologie. Mensen denken in verhalen en potjes, niet in formules.

• Systemen winnen van wilskracht. Heel eerlijk, wij mensen hebben maar een beperkte wilskracht. De ene persoon meer dan de ander en het verschilt ook per onderdeel. De ene is "goed" in geld, de andere eet structureel gezond en weer iemand anders is een enorm sociaal of sportief dier. Om te voorkomen dat je in je eigen valkuilen trapt....Automatiseer, herlabel, voeg frictie toe (of juist frictie verwijderen -> bijv. met betrekking tot gezond eten of sport), commit vooraf.

• Ontwerp je omgeving. Maak het juiste pad default; vergroot afstand tot verleiding.

• Gebruik de juiste tools. Defaults, afrondingen, salaris-splitsingen, commitment-rekeningen — kleine scharnieren die grote deuren openen.

Je hebt geen perfecte discipline nodig. Je hebt een systeem of proces nodig. Bouw een geldsysteem waarin jouw Planner stilletjes wint — zelfs op dinsdagavond wanneer je Doener zin heeft in afhaalmaaltijden en een glimmend nieuw speeltje.